Koncepcje, analizy

---

Thaddäus Schäpe

Tezy na temat:
STRATEGIA ROZWOJU MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE

Gliwice, styczeń 2001

I. WPROWADZENIE

Przeszło dziesięć lat po oficjalnej rejestracji mniejszości niemieckiej w Polsce nadszedł czas, by dokonać bilansu, a przede wszystkim postawić pytanie, co musi przedsięwziąć mniejszość krótko-, średnio- i długofalowo, by na przykład w 2015 roku aktywnie uczestniczyć w życiu społecznym Polski jako równoprawny partner przy zachowaniu swojej tożsamości kulturowej, a równocześnie przyjąć funkcję pomostu w stosunkach polsko-niemieckich. Mimo, iż cel ten w dniu dzisiejszym robi wrażenie niewykonalnego, musi on stać się miarą dla samej mniejszości oraz dla wspierających ją instytucji w Polsce i za granicą. Po dziesięciu latach poszukiwania swej tożsamości oraz rozwoju w społeczeństwie, podlegającym procesowi transformacji, nadszedł czas, by osiągnąć możliwie szeroki konsensus w sprawie celów, priorytetów, w sumie - w sprawie przyszłości mniejszości niemieckiej w Polsce, oraz postawić pytanie o sposoby ich realizacji. Jedynie szeroko przeprowadzona dyskusja i osiągnięcie konsensusu wśród elit mniejszości niemieckiej doprowadzi do tego, by była w stanie w zwarty sposób pilnować swoich uprawnionych interesów.

Niniejsze tezy nie mają ambicji posłużenia za koncepcję mniejszości niemieckiej, lecz zmierzają do za­ini­cjowania dyskusji wewnątrz mniejszości i opracowania przyszłościowej koncepcji jej rozwoju. Przede wszystkim mniejszość niemiecka musi sama poprzez szeroki konsensus dokonać wyważenia hierarchii poszczególnych priorytetów. W tym zakresie główna rola do spełnienia przypada Związkowi Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w RP jako organizacji dachowej mniejszości niemieckiej.

II. SYTUACJA WYJŚCIOWA

Możliwie jak najbardziej precyzyjne ujęcie sytuacji wyjściowej stanowi podstawę obiecującej skuteczność strategii. Wszystko, co w ramach strategii należy przedsięwziąć na rzecz osiągnięcia założonych celów, jest w znacznym stopniu uzależnione od sytuacji wyjściowej i od tego, który z uczestników jest w stanie zmienić określone uwarunkowania, by zbliżyć się do tych celów.

Chcąc sprostać istniejącym problemom, należy sytuację wyjściową mniejszości niemieckiej w Polsce rozpatrywać z zasady oddzielnie w okresie przed przełomem i po przełomie. Dla scharakteryzowania sytuacji mniejszości niemieckiej przed przełomem można w punktach określić następujące czynniki:

• Przesunięcia granic, ucieczka, wypędzenie i wysiedlenie znacznej części ludności niemieckiej z byłych niemieckich terenów wschodnich po 1945 r. Przede wszystkim wielkie miasta (Wrocław, Jelenia Góra, Legnica, Gliwice itd.) zostały niemal całkowicie wyludnione.
• Osiedlenie Niemców na obszarach wiejskich stało się przyczyną ich gorszego wykształcenia.
• Fala wyjazdów Niemców do Niemiec zachodnich występowała z różną intensywnością aż do lat 90-tych. Swoją ziemię opuszczali przede wszystkim ludzie mobilni, liczący na dobre szanse na niemieckim rynku pracy.
• Potężna propaganda antyniemiecka systemu totalitarnego (z powodów wewnątrz-politycznych, wynikających z walki o utrzymanie władzy). Podkreślanie negatywnych doświadczeń sąsiedztwa z Niemcami (doświadczenia wojenne, zbrodnie).
• Systematyczne niszczenie i przemilczanie wszelkiej niemieckości na byłych terenach niemieckich.
• Zakaz języka niemieckiego (również jako języka nauczania) na znacznej części Górnego Śląska spowodował to, że urodzeni po 1945 r. w niewielkim stopniu używają języka niemieckiego jako ojczystego.
• Dyskryminacja ludności niemieckiej w formie ograniczonego dostępu do polskiego systemu edukacji i życia zawodowego.
• Dążenie do stworzenia scentralizowanego, ujednoliconego państwa - zwalczanie tożsamości regionalnych (przede wszystkim śląskiej).
• Ponad wiekowa walka Polaków o własną państwowość (rola Prus).
• Obecność Niemców (dzisiejszej mniejszości niemieckiej) zasadniczo nie była uświadomiona. Aż do lat 80-tych, poza nielicznymi wyjątkami, odmawiano rejestracji związków Niemców.

Po przełomie rozwój mniejszości niemieckiej w Polsce jest determinowany przez następujące czynniki:

• Dobry punkt wyjścia do budowy społeczeństwa obywatelskiego, decentralizacji (wprowadzenie samorządnych gmin, powiatów i regionów).
• Stały wzrost gospodarczy na stosunkowo wysokim poziomie, stosunkowo niewielkie bezrobocie na Górnym Śląsku, jednakże przy równoczesnym bardzo wysokim bezrobociu w dawnych Prusach Wschodnich, zmniejszanie się fobii przed inwestycjami zagranicznymi i niemieckimi. Dalsze istnienie obaw o wyprzedaż polskich nieruchomości na rzecz Niemców (wypędzonych).
• Coraz większe kręgi społeczeństwa polskiego są otwarte na dialog polsko-niemiecki. Dla znacznej części ludności Górnego Śląska obcowanie z Niemcami jest codziennym doświadczeniem (gospodarka i związki rodzinne).
• Rosnące uznawanie wielokulturowości i szczególnej tożsamości na Górnym Śląsku.
• Szacunkowo w Polsce żyje obecnie około 600 tysięcy Niemców, z czego ponad 400 tysięcy na Górnym Śląsku.
• Niemcy w Polsce byli przez ponad czterdzieści lat odcięci od demokratycznego rozwoju w Niemczech Zachodnich, dlatego też starsze pokolenie przechowało obraz Niemiec, odpowiadający rzeczywistości sprzed 1945 r. Ponadto mniejszość niemiecka - podobnie jak inne ugrupowania w regionie - wykazuje braki doświadczenia w postępowaniu w społeczeństwie obywatelskim.
• Wprowadzenie polityki wschodniej Willy Brandta doprowadziło w kontekście problematyki byłych niemieckich terenów wschodnich do postrzegania społeczeństwa zachodnioniemieckiego jako podzielonego na "rewanżystów" i "towarzyszy bez ojczyzny". Ma to do dzisiaj konsekwencje w podejściu do mniejszości niemieckiej.
• Oporny przebieg rejestracji organizacji niemieckich oraz powolny wzrost akceptacji mniejszości etnicznych, w tym także mniejszości niemieckiej. Stosunkowo silnie scentralizowane struktury organizacyjne (zarządy okręgowe); stosunkowo słabe, pozbawione osobowości prawnej struktury lokalne mniejszości niemieckiej.
• Ze względu na uprzywilejowanie mniejszości etnicznych w ordynacji wyborczej (zniesienie klauzuli pięcioprocentowej) przedstawiciele mniejszości niemieckiej od 1991 r. są reprezentowani w parlamencie.
• Wspieranie mniejszości niemieckiej przez rząd federalny, lecz także w coraz większym stopniu przez rząd polski.
• Stosunkowo mała aktywność ogniw mniejszości niemieckiej. Pod pojęciem "ogniw" należy rozumieć przede wszystkim terenowe Towarzystwa Społeczno-Kulturalne Niemców, lecz również inne stowarzyszenia, takie jak np. Śląskie Stowarzyszenie Samorządowe, Stowarzyszenie Autorów Niemieckich, Niemieckie Towarzystwo Oświatowe, zarządy okręgowe itd.
• Rosnące wspieranie języka niemieckiego jako języka obcego i ojczystego.
• Silna reprezentacja mniejszości niemieckiej na szczeblu komunalnym i regionalnym w województwie opolskim.
• Średnio ponad 50 tysięcy Niemców z Polski jest zatrudnionych przejściowo w Niemczech. Wiążą się z tym problemy socjalne i rodzinne. Poza tym przede wszystkim gminy skarżą się na brak wpływów podatkowych.
• Projekt ustawy o prawach mniejszości narodowych w Polsce został przedłożony przed laty, lecz ustawa nie została uchwalona. Konwencja ramowa Rady Europy o prawach mniejszości została ratyfikowana przez sejm w listopadzie 2000 r., lecz zrealizowano ją niekompletnie (np. dwujęzyczne nazwy miejscowości).

III. GŁÓWNY CEL MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE

Równouprawniony udział mniejszości niemieckiej w życiu społecznym w Polsce przy zachowaniu tożsamości kulturowej oraz przejęciu funkcji pomostu w zakresie stosunków polsko-niemieckich

IV. PRIORYTETOWE POLA DZIAŁANIA MNIEJSZOŚCI NIEMIECKIEJ W POLSCE

Przy ogromnym znaczeniu głównego celu jest on bez dalszego uszczegółowienia za mało namacalny, by można wywieść z niego konkretne kroki na rzecz rozwoju. Dalszemu doprecyzowaniu służy ustalenie priorytetowych pól działania, przy czym wielką wagę należy przykładać do dyskusji na temat priorytetów na poszczególnych polach. I wreszcie pojawia się pytanie o adekwatne do celów instrumenty, służące osiągnięciu zdefiniowanych priorytetów.

• Wspieranie języka niemieckiego jako języka ojczystego i obcego
• Wspieranie tożsamości kulturowej, przedsięwzięcia na rzecz umocnienia wspólnoty
• Wspieranie społeczeństwa obywatelskiego, wspieranie ogniw mniejszości niemieckiej, wspieranie elity mniejszości, popularyzowanie wiedzy o Polsce i Niemczech
• Zwiększenie akceptacji mniejszości niemieckiej, wspieranie dialogu większość - mniejszość, współpraca z mediami, przełamywanie meandrów historii
• Wspieranie gospodarki i rozwoju regionalnego (głównie w woj. śląskim i opolskim), rozwój obszarów wiejskich, polityka rolna
• Silna reprezentacja mniejszości niemieckiej w samorządach komunalnych i regionalnych, (głównie w woj. śląskim i opolskim oraz na ziemi olsztyńskiej)
• Wspieranie przystąpienia Polski do UE i przejęcia standardów ochrony mniejszości
• Wspieranie młodzieży mniejszości niemieckiej, kształcenie zawodowe, zakładanie nowych firm, możliwość studiowania w Niemczech
• Wspieranie ochrony zdrowia i opieki społecznej

W powyższym zestawieniu ujęto priorytetowe pola działania jako równorzędne, przy czym nie musi ono być wyczerpujące. Ich hierarchia musi zostać ustalona przez samą mniejszość niemiecką w wyniku prowadzonych dyskusji.

V. UWAGI NA TEMAT PRIORYTETOWYCH PÓL DZIAŁANIA

1. Wspieranie języka niemieckiego jako ojczystego i obcego
Jest sprawą oczywistą, że wspieranie języka niemieckiego jako ojczystego musi znaleźć się na pierwszym planie jako jedna z najważniejszych cech identyfikacji mniejszości niemieckiej w Polsce oraz wobec faktu, że język ten na znacznych obszarach osiedlenia mniejszości niemieckiej był przez dziesięciolecia zakazany. Po dziesięciu latach nadszedł czas, by np. we współpracy z Niemieckim Towarzystwem Oświatowym, Związkiem Niemieckich Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych w RP, Centralą Niemieckiego Szkolnictwa Za Granicą i Polskim Stowarzyszeniem Nauczycieli Języka Niemieckiego przedłożyć opracowaną według jasnych kryteriów koncepcję nauczania języka niemieckiego jako ojczystego zarówno na potrzeby szkolnego, jak i pozaszkolnego nauczania językowego.

2. Wspieranie tożsamości kulturowej, przedsięwzięcia na rzecz umacniania poczucia wspólnoty
Bez własnego języka i kultury nie może przetrwać tożsamość. Działania mniejszości niemieckiej na rzecz umacniania poczucia wspólnoty (tradycyjne święta, koncerty, muzykowanie, chóry, tradycyjne rzemiosła, spotkania autorskie, warsztaty literackie itd.) składają się na życie wewnętrzne mniejszości niemieckiej. W celu umożliwienia lokalnym ogniwom mniejszości niemieckiej rozwinięcie możliwie intensywnego życia własnego, należy zdecentralizować struktury mniejszości.­ Składanie przez ogniwa lokalne wniosków np. w Konsulacie Generalnym, w organach właściwej gminy lub miasta, w urzędzie marszałkowskim lub wojewódzkim, w polskich ministerstwach, w polskich lub międzynarodowych fundacjach itd. za pośrednictwem zarządów okręgowych stanowi dla nich poważną przeszkodę. Wskazanym wydaje się tworzenie osób prawnych (zarejestrowanych stowarzyszeń) na płaszczyźnie lokalnej. Każde Towarzystwo Społeczno-Kulturalne Niemców, które chce rozwinąć intensywne życie własne, powinno założyć zarejestrowane stowarzyszenie. Odpowiednie organizacje dachowe na płaszczyźnie regionalnej i centralnej bynajmniej nie stracą wskutek tego swojego znaczenia politycznego i strukturalnego.

Przedsięwzięcia na rzecz umacniania poczucia wspólnoty winny być realizowane samodzielnie przez ogniwa mniejszości niemieckiej. Takie instytucje, jak np. DWPN, ifa, Instytut Goethego i inne, winny podejmować działania tylko wtedy, gdy przeprowadzenie określonych działań przekracza możliwości organizacyjne mniejszości lub przemawiają za tym inne, równie ważne względy. Przede wszystkim należy wspierać działania samej mniejszości. Moim zdaniem grubo ponad połowa wydatków powinna być przeznaczana na wspieranie tej działalności. Bez wątpienia ośrodkiem strategii winny być obszary nauki języka i przedsięwzięć na rzecz wspierania tożsamości kulturowej.

Program ośrodków spotkań w zasadzie można traktować jako zamknięty. Dodatkowe przedsięwzięcia budowlane powinny być podejmowane tylko po bardzo starannym sprawdzeniu i rozważeniu. Punktem ciężkości jednoznacznie winno być w przyszłości wspieranie działalności w ośrodkach spotkań i w ogniwach mniejszości. Muszą one obecnie zostać wypełnione życiem. Należy przy tym zastanowić się głębiej, jakie struktury należy założyć względnie wspierać, by w ośrodkach spotkań zapewnić możliwość rozwoju młodzieży mniejszości niemieckiej.

3. Wspieranie społeczeństwa obywatelskiego, wspieranie organizacji mniejszości niemieckiej, wspieranie elit mniejszości i młodzieży, popularyzowanie wiedzy o Polsce i o Niemczech
W interesie rozwoju mniejszości niemieckiej niezbędna jest kontynuacja reform demokratycznych i budowa społeczeństwa obywatelskiego. Jest ona warunkiem równoprawnego udziału mniejszości niemieckiej w życiu społecznym w Polsce. Mniejszość niemiecka zostanie zaakceptowana przez większość jako równorzędny partner dopiero wtedy, gdy jej członkowie zdobędą mniej więcej taki sam standard wykształcenia. Uformowanie otwartej na świat, dobrze wykształconej i krytycznej elity jest nieodzowne również dla procesu demokracji wewnętrznej w ogniwach mniejszości niemieckiej, ponieważ długofalowo musi ona przejąć ster od pokolenia świadków historii. Jest to zadanie długofalowe dla wszystkich uczestników. Edukacja, kształcenie zawodowe, podnoszenie kwalifikacji, informowanie o Niemczech, Polsce i UE muszą być intensywnie kontynuowane, by zlikwidować nawarstwioną przez dziesiątki lat dyskryminację mniejszości niemieckiej.

Ponieważ znaczna część - przede wszystkim starszego pokolenia - mniejszości niemieckiej ze względu na swoje odizolowanie była wyłączona z rozwoju demokracji w Niemczech Zachodnich, zachowała ona obraz Niemiec pochodzący sprzed 1945 r. Fakt ten utrudnia jej zarówno porozumiewanie się z Niemcami, jak i z otoczeniem polskim. Te przekazane zachowania można przezwyciężyć jedynie przez edukację.

Średnio- i długofalowo należy zrezygnować z bezpośredniego wspierania infrastruktury mniejszości niemieckiej, ponieważ oznacza ono głęboką ingerencję w jej suwerenność. Zaoszczędzone w ten sposób środki winny zostać skierowane na przedsięwzięcia wspierające rozwój tożsamości kulturowej, przy czym ich część może być, jak najbardziej, tą drogą znowu przekazywana ogniwom mniejszości niemieckiej na pokrycie kosztów administracyjnych. W konsekwencji wynagrodzone zostaną organizacje naprawdę aktywne. Równocześnie lokalne ogniwa mniejszości niemieckiej muszą zostać doprowadzone do stanu, w którym będą mogły skutecznie ubiegać się o środki na swoje działania nie tylko z niemieckich źródeł dotacji.

4. Wzmocnienie akceptacji mniejszości niemieckiej, wspieranie dialogu większości z mniejszością, public relations, przezwyciężanie historii
Prowadzona przez dziesięciolecia przez totalitarne rządy Polski propaganda antyniemiecka, systematyczne negowanie istnienia mniejszości niemieckiej i zafałszowana historiografia w odniesieniu do byłych niemieckich terenów wschodnich spowodowały, że znaczne części społeczeństwa polskiego były po przełomie co najmniej zaskoczone publiczną obecnością i rejestracją mniejszości niemieckiej. Przede wszystkim zaplanowane długofalowo przezwyciężanie historii i odpowiednia praca z mediami na byłych niemieckich terenach wschodnich mogą przyczynić się do polepszenia akceptacji mniejszości niemieckiej w społeczeństwie polskim. Proces ten może wspomóc również polsko-niemiecka wspólnota losów w kontekście wysiedleń.

Warto również zastanowić się nad powołaniem instytutu naukowego, który zajmowałby się zjawiskiem mniejszości etnicznych w Polsce. Zajęcie się tą problematyką na płaszczyźnie naukowej przyniosłoby jej przynajmniej średnio- i długofalowo wyższą pozycję społeczną. Rząd federalny mógłby w uzgodnieniu z rządem polskim wspierać stypendia naukowe lub projekty naukowo-badawcze.

5. Wspieranie gospodarki i rozwoju regionalnego (głównie w województwach opolskim i śląskim)
Jedynie dobre perspektywy rozwoju demokracji i gospodarki stanowią podstawę do pozostania Niemców na ich ziemi rodzinnej. Pomoc gospodarcza nie może jednak trafiać tylko do mniejszości niemieckiej, jeśli nie chce się ryzykować niebezpieczeństwa wywołania zazdrości i niechęci wśród pozostałych mieszkańców. Zgodnie z zasadą "pomocy na rzecz samopomocy" na tym polu działania nie należy wprowadzać inwestycji materialnych, lecz systemy służące rozwojowi gospodarczemu regionów, przede wszystkim w dziedzinie edukacji i doskonalenia zawodowego. Ważnym jest tu również włączenie instytucji polskich i międzynarodowych na płaszczyźnie komunalnej, regionalnej i centralnej. Tego rodzaju projekty są sensowne w takich regionach, w których istnieje pewna koncentracja mniejszości niemieckiej (województwa śląskie i opolskie, ziemia olsztyńska). W ostatecznym rozrachunku to rząd polski oraz samorządy komunalne i regionalne są odpowiedzialne za rozwój gospodarczy w swoim kraju i z tego względu działania na tym obszarze muszą być z nimi starannie uzgodnione. W wypadku udzielania środków federalnych należy zawsze surowo przestrze­gać, by nie zostały one przez żadną stronę zinstrumentalizowane na jakiekolwiek cele.

6. Silna reprezentacja mniejszości niemieckiej w samorządach komunalnych i regionalnych (głównie w województwach śląskim i opolskim oraz na ziemi olsztyńskiej)
Decentralizacja jest najlepszą ochroną mniejszości. Na przykładzie zwycięstwa wyborczego mniejszości niemieckiej na szczeblu komunalnym i regionalnym w województwie opolskim widać, jak wzrosło znaczenie Niemców, którzy przejęli odpowiedzialność polityczną. Doświadczenia z uprawiania polityki komunalnej z całą pewnością spowodują długofalowo pozytywne zmiany wewnątrz struktur mniejszości niemieckiej. Należy zatem przy pomocy wszelkich dostępnych środków i instru­men­tów wspierać rolę mniejszości niemieckiej na płaszczyźnie komunalnej i regionalnej.

7. Wspieranie przystąpienia Polski do UE i przejęcia standardów ochrony mniejszości
Jest rzeczą oczywistą, że przystąpienie Polski do UE i związana z tym stabilizacja gospodarcza i demokratyczna oraz otwarcie granic leżą w interesie mniejszości niemieckiej. Tam, gdzie jest to możliwe, mniejszość niemiecka powinna znaleźć się w czołówce tych dążeń i winna być w tym wspierana przez stronę niemiecką. Ponadto mniejszość niemiecka powinna w jak największym stopniu korzystać z możliwości oferowanych jej przez programy wspierania UE.

8. Wspieranie młodzieży mniejszości niemieckiej
Bez aktywnego udziału młodzieży w życiu mniejszości niemieckiej w Polsce, mniejszość nie będzie miała przyszłości. Zwłaszcza dla młodych ludzi, znajdujących się w okresie dojrzewania, przyznanie się do mniejszości niemieckiej jest związane ze szczególną odwagą i czasem z dyskryminacją w szkołach i na uczelniach. Konieczne są tu programy dostosowane do specyficznych potrzeb młodzieży i do dialogu z większością. Na tym polu, oprócz przedsięwzięć na rzecz wspierania wspólnoty, powinny być także wspierane sport i wspólne spędzanie wolnego czasu. Ponadto należy się zastanowić, czy nie można by w procesie dokształcania nauczycieli bardziej uwrażliwić ich na problematykę współżycia mniejszości niemieckiej z większością mieszkańców oraz na przezwycię­żanie historii.

Często dorośli stawiają młodzieży mniejszości niemieckiej zbyt wielkie wymagania. Z jednej strony oczekuje się od młodych, by przejmowali odpowiedzialność na określonych polach i działali samodzielnie, z drugiej strony za mało robi się, by ich w tym wesprzeć. Szczególnym punktem ciężkości powinna tu być edukacja, zarówno szkolna, jak i kształcenie zawodowe. Powinno się przykładać wagę do tego, by stymulować młodzież mniejszości niemieckiej do własnych działań, a nie skazywać ją poprzez gotowe oferty na rolę konsumentów.

9. Wspieranie ochrony zdrowia i opieki społecznej W dziedzinie ochrony zdrowia należy po dziesięciu latach wspierania zadać sobie pytanie, w jakiej mierze konieczna jest jeszcze kontynuacja tego działania. Jeśli tak, to należy we współpracy z samorządami na płaszczyźnie gmin i powiatów ustalić jasno punkty ciężkości.

W zakresie opieki nad ludźmi w podeszłym wieku, chorymi i samotnymi należy postawić zasadnicze pytanie, jak można im rzeczywiście pomóc. Pozostawmy bez odpowiedzi, czy przyznawanie im po ok. 100 marek rocznie jest właściwym rozwiązaniem tego problemu. Praca stacji socjalnych jest w zasadzie oceniana bardzo pozytywnie, należy jednak zdecydowanie zwrócić uwagę, by ich koszty bieżącego utrzymania pokrywała strona polska.

VI. ZASADY REALIZACJI

Realizacja celów i konkretnych projektów, sformułowanych w szerokim porozumieniu przez mniejszość niemiecką, powinna następować zgodnie z zasadami subsydiarności, "pomocy na rzecz samopomocy" oraz demokracji wewnątrz-organizacyjnej. Główna rola przypada w tym zakresie Związkowi Stowarzyszeń Społeczno-Kulturalnych Niemców w RP. Powinien on przez odpowiednie decyzje przygotować tezy dyskusyjne na temat koniecznych zmian (np. decentralizacji struktur organizacyjnych).